تلاش مداوم برای بقا: وضعیت اقتصادی هنرمندان نمایش‌های عروسکی در ایران   

به خود دانشجو بستگی دارد. برای اینکه بتوانی پس از فارغ‌التحصیلی مشغول به کار بشوی، به‌ویژه در جاهایی که زمینه کاری نمایش عروسکی است (مثل تئاتر، سینما، تلویزیون، انیمیشن، کار با کودک، کار مینیاتور، کارهای درمانی در حوزه روانشناسی و توانبخشی، اسباب‌بازی و تبلیغات)، باید از همان زمان دانشجویی دستیاری کنی. خود من به‌جز تبلیغات در باقی زمینه‌ها کار کرده‌ام. شروع کار من از زمان دانشجویی بود: از فیلم کوتاه تا کارهای تلویزیونی و تئاتر و جشنواره‌ها. بنابراین شما در این مقطع برای ورود به بازار کار که یک پروسه سخت و زمان‌بر است، نیاز به تلاش و پشتکار و صبر و فداکاری بسیار دارید.

به دلیل نوسان بسیار در همه حوزه‌ها و اینکه شما همیشه پروژه‌ای برای فعالیت ندارید، درآمد شما هیچ‌وقت پاسخگوی یک زندگی معمولی یک نفره را نمی‌دهد، چه برسد به زندگی دو یا چند نفره؛ تازه آن‌هم در حد تامین روزمره، نه سفر، تفریح، ماشین و خانه. یعنی شما همیشه در حال دویدن است برای نان شب، و نه فراتر از آن.

عروسک‌هایی که عروسک‌سازان تولید می‌کنند در رقابت با کالای وارداتی، مبارزه سختی را در پیش دارند. عروسک‌های خارجی هم شناخته‌شده‌تر هستند و هم ارزان‌تر. قبلا اوضاع بهتر بود، چند سالی است که عروسک نیاز اولیه نیست. فرهنگسازی نشده. ولی خرید یک خرس خیلی بزرگِ ‌مسخره یا اسباب‌بازی فول‌آپشن یا اکشن فیگورها در همین تورم کنونی همچنان خریدار دارد.

مسأله فرهنگ‌سازی در حوزه عروسک فقط از طریق تئاتر نیست؛ بنابراین پاسخ به این پرسش چند شاخه می‌شود: تئاتر، تلویزیون و سینما و اسباب‌بازی. در حوزه نمایش به‌نظرم وقتی یک کار خوب هست واقعاً استقبال می‌شود. من اجرایی داشتم که سالن پُر می‌شد و کودکانی که چندبار به تماشای همان اجرا می‌آمدند. اما عروسک‌سازی در حوزه فرهنگی چندان شناخته‌شده نیست؛ یعنی کالایی که‌ من به‌عنوان یک نماد فرهنگی تولید می‌کنم برای فروش و رقابت با کالای وارداتی، مبارزه سختی را در پیش دارد. چون آن‌ها شناخته‌شده‌تر هستند و ارزان‌تر. قبلا اوضاع بهتر بود، چند سالی است که عروسک نیاز اولیه نیست. فرهنگسازی نشده. ولی خرید یک خرس خیلی بزرگِ ‌مسخره یا اسباب‌بازی فول‌آپشن یا اکشن فیگورها در همین تورم ناگهان نیاز اولیه خانواده‌ها می‌شود و برایش هر چقدر هم سخت باشد هزینه می‌کنند! در حوزه تلویزیون و سینما هم کارها بازاری‌ست و از نظر معنا و فرم کم‌ارزش، و با این حال اینجور کارهای نازل هم مخاطب خودشان را دارند.

اول، متریال سخت گیر می‌آید و بسیار گران است. ابزار و دستگاه‌ها گران است، اجاره کارگاه و دفتر هم بسیار بالاست. دوم، کار خلق‌کردن زمان‌بر است و این زمان هیچ متر و معیار سنجش ندارد و در برابر هزینه زمان و متریال، درآمد کم است؛ من با اینکه جوایز بسیاری در کارنامه‌ام دارم و حدود ۲۰ سال است که در این زمینه کار می‌کنم، اما هنوز نمی‌توانم از پسِ یک زندگی معمولی بربیایم. سوم، اینکه نمایش عروسکی یک شغل رسمی و شناخته‌شده نیست؛ مثلا به اندازه یک پزشک و حتی بیشتر، کار می‌کنی و همان‌قدر هم مطالعه داری، اما جایگاه اجتماعی کدام شناخته‌شده است؟ چهارم، اینکه جامعه، مردم، مدیران از تاثیر عروسک و هنر در زندگی‌شان خبر ندارند و من هربار برای معرفی هر عروسک تازه‌ام یک مبارزه سخت را برای معرفی و جاانداختن آن شخصیت پیش رو دارم. در این مسیرِ سخت، چه چشم‌اندازی می‌توان برای نمایش عروسکی در ایران متصور بود؟ به‌نظرم با نگاهی کلان‌تر می‌توان پاسخ بهتری داد، کُلا هنر در ایران با این مسیری که ممکلت پیش می‌رود، هیچ آینده‌ای ندارد.

شما در یک پروسه زمان‌بر و هزینه‌بر قرار می‌گیرید تا وارد کار حرفه‌ای بشوید، اما این به معنای درآمدزایی نیست. خود من شخصاً بعد از فارغ‌التحصیلی تا مدت‌ها تدریس می‌کردم: تدریس خلاقانه و عروسکی برای کودکان و نوجوانان. و آنجا هم که کاری روی صحنه بردم، برای اینکه سرمایه‌گذاری وجود ندارد، از ساخت عروسک تا طراحی صحنه نمایش عروسکی، عروسک‌گردانی وکارگردانی را خودم انجام دادم. در مدارس، در مهد کودک‌ها، و در کافه‌ها هم خودم اجرای عروسک‌هایم داشتم.

با این تورم بالای پنجاه درصد، چگونه می‌توان خانواده‌ها را تشویق کرد برای دیدن یک نمایش عروسکی؟ البته این هم منوط به این است که چنین چیزی در سبد خانوارهای ایرانی تعریف شده باشد که به نظرم نشده. در زمان ما، همیشه باید برای مردم توضیح می‌دادیم که ما دقیقا چه کاری می‌کنیم، الان هم با این‌که کمی بهتر شده، اما در کُل هنوز تا آن جایگاه خوب و آرمانی، فاصله زیادی داریم. من به عنوان یک مادر، وقتی با بچه خودم مواجه می‌شوم می‌فهمم که نمایش عروسکی چه‌قدر برای بچه‌ها مفید است و می‌توان از این طریق به آن‌ها مهارت‌های زندگی و بسیاری از چیزها را آموزش داد. تئاتر کودک هنوز آن‌طور که باید تعریف نشده، اگر هم شده در حد مهد کودک و جنگ‌های شادی دربرخی مدارس و برنامه‌های تلویزیونی است. یعنی به صورت زنده در سالن‌های تئاتر، فقط در تهران می‌توان کار روی صحنه برد، که آن هم در دو-سه سالن، که با این جمعیت میلیونی تهران به نظر شوخی است.

در جشنواره بین‌المللی عروسکی تهران، در بخش خیابانی، نمایشی داشتم به نام «مبارک کجاست؟» در آن سال، من یک عروسک چهار متری، بالای پشت‌بام خانه اجاره‌ای‌ام ساختم، آن‌هم بدون هیچ سرمایه و پشتوانه مالی، اما وقتی که برای اجرا آمدم، هیچ جایی برای من و عروسکم در نظر نگرفته بودند، درحالی‌که من امضای خودم را در ساخت عروسک‌هایم داشتم. واقعا تداوم کار، در این شرایط سخت است. بیشتر بچه‌های عروسکی که می‌شناسم، همه دارند کار دیگری انجام می‌دهند، تنها به صورت دلی، ممکن است سالی یک‌بار یک کار کوچکی کرد. مگر اینکه شما وارد صداوسیما بشوید و در آنجا کار کنید که نگاه مدیران صداوسیما ممکن است دست‌وپای شما را برای کار ببندد.

تئاتر کودک هنوز آن‌طور که باید تعریف نشده، اگر هم شده در حد مهد کودک و جنگ‌های شادی دربرخی مدارس و برنامه‌های تلویزیونی است. یعنی به صورت زنده در سالن‌های تئاتر، فقط در تهران می‌توان کار روی صحنه برد، که آن هم در دو-سه سالن، که با این جمعیت میلیونی تهران به نظر شوخی است.

روابط عمومی هرکس بهتر باشد یا در تیم یک شخص بانفوذ و شناخته دشه باشد، معمولاً امکانات شغلی بیشتری به دست می‌آورد. من از دوران دانشجویی با شرکت در جشنواره بین‌المللی تئاتر دانشجویی شروع کردم و بلافاصله یک اجرای عمومی هم داشتیم، یکی‌دو سال بعد هم رزومه‌ام آن‌قدر بود که عضو انجمن نمایشگران عروسکی خانه تئاتر شوم، درآمدهایی هم داشته‌ام، اما عملا به‌عنوان شغلی که منبع اصلی درآمد زندگی‌ام باشد نتوانسته‌ام روی آن حساب کنم.

فقط با برنامه‌ریزی درس طح مدیریت کلان است که شما می‌توانید کاری کنید، چون در غیر این صورت، وقتی سرمایه‌گذار خصوصی هم نیست، شما باید کار خیابانی کنید. خودِ من مدتی به اجراهای آزاد خیابانی (باسکینگ) پرداختم و با عروسکم در خیابان‌های تهران اجرا می‌کردم و درآمدی مستقل (از بودجه‌بندی‌های دولتی) به دست می‌آوردم، اما متاسفانه همواره به جای تایید و تشویق با انواع موانع و تهدیدها مواجه شده‌ام، و گاهی نیروهای انتظامی مداخله می‌کردند.

مدتی به اجراهای آزاد خیابانی (باسکینگ) پرداختم و با عروسکم در خیابان‌های تهران اجرا می‌کردم و درآمدی مستقل (از بودجه‌بندی‌های دولتی) به دست می‌آوردم، اما متاسفانه همواره به جای تایید و تشویق با انواع موانع و تهدیدها مواجه شده‌ام، و گاهی نیروهای انتظامی مداخله می‌کردند.

تکنیک‌های عروسکی خیلی متنوعی وجود دارند و می‌شود در حیطه‌های مختلف از آنها استفاده کرد. از طرف دولت در کشور خودمان حمایت خاصی ندیده‌ام؛ چون به نظرم کلا در مقایسه با جاهایی که دیده‌ام، بودجه خاصی برای تفریحات و سرگرمی مردم یا امور فرهنگیِ در این سطح تعلق نمی‌گیرد. همه‌چیز خیلی فرمایشی است و در چارچوب‌های خاص از پیش‌تعیین‌شده باید شکل بگیرد که قاعدتا جلوی خلاقیت و گسترش و تنوع آثار را می‌گیرد. یک تجربه از خودم را بازگو می‌کنم: پیش از همه‌گیری کرونا، چند مرکز تجاری و تفریحی تهران، در ایام خاص مثل نوروز یا جشنواره‌های تابستانی‌شان از گروه ما (ساز و عروسک نخی) دعوت می‌کردند که در محیطشان اجرا کنیم که هم درآمدی برای ما بود و هم محیطی شاد برای آن‌ها ایجاد می‌کرد. حتی در یکی از موارد پیشنهاد ساخت تکنیک متفاوتی از عروسک برای فضای تفریحی آنها به ما داده شد که ما طراحی و مراحل اولیه ساخت را هم انجام داده بودیم، اما نهایتا این سفارش و اجراها با یک تماس ساده تلفنی لغو شدند، چون با روی کارآمدن دولت جدید، مدیران آن مجموعه تصمیم گرفته بودند خانم‌ها آنجا اجرا نکنند، حتی به عنوان عروسک‌گردان! تجربه دیگرم اجرا در سالن تئاتر کانون پرورش فکری یزد است. با وجود اینکه در ابتدا به عنوان یک هنرمند باسابقه و شناخته‌شده در این عرصه، از حضورم برای روی صحنه بُردن یکی از نمایشنامه‌هایم در شهر زادگاهم استقبال کردند، در ادامه با مدیریت ضعیف و بازبینی‌های مکرر و دادن نظرات به‌اصطلاح کارشناسی غیرصحیح آنقدر اجرای کار را عقب انداختند که با تغییر تقویمِ اجرا به فروش آن ضربه زده شد و درنهایت حسی که برای من و گروه به جا ماند تلخی و ناکامی بود. ظاهراً ترجیح آن بود که آنجا کاری اجرا نشود یا شاید از این گروه اجرا نشود. پیشنهاد من در ابتدا آن بود که با تولید رپرتوار حدود بیست نمایشنامه کودکی که تاکنون نوشته‌ام، بیش از یک سال به طور متوالی در آن سالن کار روی صحنه ببریم، اما متاسفانه شوق کار‌کردن در شهرم از من گرفته شد و من برای بچه‌های شهرم متاسف شدم، چون حقشان است که در آن سالن مدام کار ببینند، اما آنجا سال تا سال خالی است یا به جُنگ‌ها و برنامه‌های معمولی دولتی تعلق دارد و عملا تئاتر و تئاتر عروسکی سهمی از آن نمی‌برند؛ درصورتی‌که خانواده‌ها و بچه‌ها همیشه از دیدن کارهای عروسکی لذت می‌برند و خیلی هم استقبال و حمایت می‌کنند.

از هم‌نسلان خودم کمتر از انگشتان یک دست آدم می‌شناسم که خودشان راه جدیدی ساخته‌اند که قابلیت کسب درآمد از طریق اجراهای عروسکی را بهشان می‌دهد. شما اگر از مرحله سرمایه‌گذار به خوبی عبور کنید، محدودیت دیگری سد راهتان می‌شود که ممکن است ادامه کار را غیرممکن کند؛ سر‌وکله‌زدن با خطوط نامشخص سانسور. یادم است در اکران شهر موش‌های دو، یکی از ایراداتی که بعضی‌ها گرفتند آن بود که چرا عروسک‌ها، یعنی عروسک چند موش، حجاب درستی ندارند!